สี่แผ่นดินเรื่องเล่าไม่เก่าเลย ในบรรดาหนังสือเก่าที่มีชื่อเสียงหลากหลายบทประพันธ์ หนึ่งในนั้นหลายคนคงจะคุ้นเคยกับวรรณกรรมเรื่อง สี่แผ่นดิน ไม่มากก็น้อย ยิ่งเวลาผ่านไปนาน วรรณกรรมเรื่องนี้ยิ่งค่อย ๆ หายไปจากความรับรู้ของบรรดานักอ่านมากขึ้นเรื่อย ๆ ทั้งที่ในสมัยอดีต สี่แผ่นดินถือเป็นยอดหนังสือทางวรรณคดีเรื่องหนึ่งที่บันทึกเรื่องราวเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ การเมือง และวัฒนธรรมประเพณีได้อย่างน่าสนใจ และได้ถูกนำมาผลิตซ้ำเป็นละครเพื่อเปิดพื้นที่ทางวรรณกรรมให้โลดเล่นอยู่ในความรับรู้ของผู้คนได้อย่างหลากหลายมากยิ่งขึ้น เป็นที่ทราบกันดีว่า สี่แผ่นดิน นั้น ดำเนินเรื่องผ่านตัวละครเอกอย่าง แม่พลอย ผู้มีชีวิตอยู่ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 จนถึงรัชกาลที่ 8 การอ่านเรื่องสี่แผ่นดิน แม้เป็นการให้ภาพสังคมสมัยแรกเริ่มมีสิ่งต่าง ๆ เกิดขึ้นมาในสังคม แต่เมื่อได้หยิบวรรณกรรมเล่มนี้มาอ่าน เราจะพบว่าเนื้อหาของเรื่องยังคงสดใหม่ ใช้ตกตะกอนความคิดของสังคมปัจจุบันได้เช่นเดียวกันนอกจากเรื่องราวทางด้านประวัติศาสตร์ที่มีความโดดเด่นเห็นชัดภายในเรื่อง สิ่งที่น่าสนใจคือเรื่องราวบทบาทของเพศหญิงที่ปรากฏในเรื่อง อย่างเช่น แม่พลอย ซึ่งนำเสนอบทบาทของผู้หญิงตามขนบจารีตอันดีงาม กล่าวคือมีความรู้เรื่องงานบ้านงานเรือน เชื่อฟังผู้ใหญ่ และไม่ประพฤติตนในทางเสื่อมเสีย หน้าที่ความเป็นหญิงของตัวละครในเรื่องยังเชื่อมโยงไปถึงสภาพสังคมในสมัยอดีต การปฏิบัติตัวอยู่ในกรอบจารีตของตัวละครหญิงในเรื่องถือเป็นหนึ่งในเกียรติยศและศักดิ์ศรีที่คนในฐานะลูกและภรรยา สามารถทำให้เกิดแก่วงศ์ตระกูล กล่าวได้ว่า ผู้ชายมีหน้าที่ของผู้ชาย ผู้หญิงเองก็มีหน้าที่ของผู้หญิงเองเช่นกันภายในวรรณกรรมเรื่อง สี่แผ่นดิน เราจะได้เห็นบทบาทของผู้หญิงที่มีความหลากหลายภายใต้ขนบธรรมเนียมที่กดทับ แต่บรรดาตัวละครกลับรับนำมาปรับใช้ได้อย่างงดงาม บางครั้งบอกเล่าด้วยน้ำเสียงที่มีอารมณ์ขันในขนบธรรมเนียมอันแปลกประหลาดที่ครอบทับอยู่ภายในสังคม ผู้อ่านจึงไม่ได้รู้สึกถึงความโหดร้ายในเพศสภาพที่เป็นหญิงของตัวละครในเรื่องทั้ง ๆ ที่ถูกผูกติดอยู่กับธรรมเนียมในสังคมปิตาธิปไตย แต่กลับเห็นชัดในเรื่องของผู้หญิงและความเป็นครอบครัว ตัวละครหญิงในเรื่องได้ทำหน้าที่ยึดโยงและเชื่อมต่อความสัมพันธ์แบบเครือญาติให้เกิดแก่สมาชิกในครอบครัวและเพื่อนฝูงอย่างแน่นแฟ้นผ่านฝีมือหน้าที่ความเป็นหญิง เราจึงได้เห็นตัวละครภายในเรื่องยังคงยึดโยงอยู่ใกล้ชิดกันจนแก่เฒ่าอย่างไม่อาจตัดขาดจากกันได้นั่นเองอีกประเด็นภายในเรื่องที่มีความน่าสนใจคือเรื่องของผู้สูงอายุ ด้วยวัยหนุ่มสาว คาดว่าหลายคนคงมีความหวาดกลัวถึงความตายและความไม่แน่นอนต่าง ๆ ที่จะเข้ามาในชีวิตที่เรียกได้ว่าเพิ่งเริ่มต้น แต่สำหรับตัวละครอย่าง แม่พลอย และบุคคลอื่น ๆ ในเรื่องที่มีชีวิตอยู่มาถึง 4 แผ่นดิน หรือบางตัวละครอาจอยู่มานานมากกว่านั้น ระยะเวลาแห่งชีวิตที่ยาวนานนั้นไม่อาจทำให้เรื่องของความตายเป็นสิ่งที่น่าหวาดกลัวน้อยลง แต่กลับเป็นเรื่องของผู้คนที่ยึดโยงตัวของเราไว้กับเรื่องราวในสมัยอดีต และความทรงจำต่าง ๆ คนเรากลัวตายก็เพราะมีสิ่งให้อาลัยอาวรณ์ แต่กับตัวละครอย่างแม่พลอยซึ่งอยู่ในวัยสูงอายุกลับค่อย ๆ สูญเสียสิ่งที่คุ้นเคยและรู้จักตัวเราในสมัยอดีตไปทีละคน ความอาลัยในชีวิตของผู้สูงอายุจึงน้อยกว่ากลุ่มคนหนุ่มสาวในเรื่องที่กำลังก้าวเข้ามามีบทบาทในชีวิตของตัวเองต่อไป นอกจากบทบาทและหน้าที่ของผู้หญิงที่ปรากฏในเรื่องอย่างเด่นชัดแล้ว งานวรรณกรรมชิ้นนี้ยังสะท้อนให้เห็นภาพสังคมผู้สูงอายุในด้านอารมณ์ความรู้สึกได้อย่างน่าสนใจเช่นกันสี่แผ่นดิน แต่งโดย ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมท นั้นแม้เป็นวรรณกรรมที่ผ่านมาหลายยุคหลายสมัยแล้ว แต่ด้วยภาษาที่สั้นกระชับ แต่มีความสละสลวยในถ้อยคำ ให้ภาพสังคม ประเพณี และวัฒนธรรมต่าง ๆ ที่คนในปัจจุบันอาจไม่เคยพบเห็น จึงยังคงเป็นวรรณกรรมที่น่าหยิบยกขึ้นมาอ่านเพื่อความบันเทิงและความรู้ทางวิชาการ เรียกได้ว่าเป็นหนังสือนิยายกึ่งแบบเรียนที่อธิบายเรื่องราวความรู้ได้อย่างไม่น่าเบื่อแม้แต่น้อย สี่แผ่นดิน โดย ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมท ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 14 พ.ศ. 2552ภาพโดย K.N.